INLEIDING
Wandelend op een plein midden in het centrum van Enschede, naar later blijkt de Oude Markt, ben ik op zoek naar een bakker voor de lunchpauze. De hele ochtend had het geregend, maar nu brak af en toe een waterig zonnetje door en het was warm voor half oktober. Het weer maakte zich op voor het beloofde aangename weekend. Links van me een oude kerk en midden op het plein een standbeeld. Ik had er wel eens gezeten, een patatje eten, want ook toen kon ik de bakker niet vinden. Nu zag het beeld bewust en vroeg me af welke grote Enschedeër wordt hier herdacht?
Op de plaquette stond te lezen:
ter herinnering
aan
den grooten brand
van enschede
op 7. mei 1862
en
ter gedachtenis
aan
de toenmalige bewoners,
die de Stad herbouwden en den
grondslag legden voor hare
ontwikkeling is dit Monument
een halve Eeuw later door
Ingezetenen en Belangstellenden
gesticht op 7. Mei 1912 onthuld,
en aan de Gemeente ten
geschenke gegeven.
Hé, dat wist ik niet. Nu is er was wel meer dat ik niet weet, sterker nog, ik weet dat ik het meeste niet weet, maar met mijn voorouderlijke roots in Twente, had ik nog nooit van de stadsbrand uit 1862 gehoord. Mijn vader heb ik er niet over horen praten, hij die toch behoorlijk trots is op zijn Twentse komaf. Nu, weet ik wel dat in de middeleeuwen en nog jaren daarna, menig dorp of stad in lichterlaaie stond, maar dat zijn de middeleeuwen. 1862 is toch relatief dichtbij. Toen waren er toch niet zoveel houten huizen meer die de boel in een keer met de grond gelijk zouden maken? Daar moet ik meer van weten, dus in het weekend maar even aan ‘ome Google’ vragen of hij mij een stukkie wijzer kan maken.
ER IS INFORMATIE
Het beeld stamt uit 1912 en dat is vijftig jaar na het uitbreken van de brand, dus recent is dat 150 jaar geleden. RTV-Oost heeft er dan ook aandacht aan geschonken. Een speciale site over de brand geeft veel informatie, vooral omdat ik vanaf het nulpunt moest beginnen. In het stadsarchief zijn bovendien stukken te lezen van een Groningse student(e) geschiedenis Anne Riemersma die zijn/haar afstuderen heeft gewijd aan de stadsbrand in Enschede van 7 mei 1862. Het hele verslag met daarbij ook individuele belevenissen van direct betrokkenen heb ik opgevraagd. Lijkt me heel erg interessant en hoop dat binnenkort te ontvangen. Het zal ongetwijfeld meer blootleggen over het leven van alle dag in die tijd.
WAT ER AAN VOORAF GING
Uit de stukken lees ik dat Enschede een stad was met slechts 4000 inwoners en de aanwezige (textiel) industrie was merendeels kleinschalig en nog binnen ‘de stadsmuren’, in zoverre aanwezig. Enschede werd geheel omsloten door de landelijke gemeente Lonneker. Enkele dagen voor 7 mei 1862 kwam Koning Willem III op bezoek in Enschede ter gelegenheid van Koningsdag. (Het is me niet helemaal duidelijk geworden hoe toen de organisatie was van Koningsdag omdat de verjaardag van Koning Willem III op 17 februari was, maar het kan best zijn dat het op verschillende plekken en op verschillende tijdstippen gevierd werd.) Hoe dan ook op 1 mei van dat jaar was Enschede aan de beurt. De stad werd opgeknapt en helemaal feestelijk aangekleed met dennentakken. De arme houten woonverblijven van de arbeiders (dus toen toch nog veel houten huizen in de stad!) werden met diezelfde dennentakken deels uit het zicht gehouden voor het hoge bezoek. Het moet een feestelijk spektakel zijn geweest met vuurwerk en veel uiterlijk vertoon voor zo’n kleine provincieplaats. Maar niet iedereen was enthousiast. Ene Lodewijk van Voorst die met zijn nog jonge vrouw bij ene Gerhard Wilmink aan de Kalanderstaat was ingetrokken in diens achterhuis zou in die dagen gezegd hebben:
“Als we dat dennengroen nu eens in de brand steken, dan zul je zien hoe mooi Enschede is. Om nooit te vergeten! En als de vlammen door heel Enschede gaan, moet de Koning maar zorgen voor nieuwe huizen.”
Deze Lodewijk was ernstig gefrustreerd door de bittere armoede van de fabrieksarbeiders in die dagen. Hij en zijn vrouw konden amper het hoofd boven water houden. Enkele dagen later hing de feestversiering nog, bovendien was het nog steeds net zo mooi weer als de dag dat de koning op bezoek kwam. Het gezin had geen turf om de kookpot op te stoken en dezelfde Lodewijk verzamelde droge dennennaalden om toch het fornuis te laten branden. Dat lukte, maar vonken sloegen over naar de berg gedroogde takken naast het fornuis. Er was geen blussen meer aan. De rest is dus geschiedenis. Bijna 700 huizen gaan in vlammen op, daarnaast ook gemeentelijke gebouwen waaronder het toenmalige stadsarchief. Van de 4000 inwoners waren naar schatting 3600 bewoners dakloos. De stad moest opnieuw opgebouwd worden. Het aantal slachtoffers is relatief beperkt, slechts twee bewoners zouden hierbij zijn omgekomen, over gewonden heb ik niets gelezen.
Enschede moest opnieuw opgebouwd worden en zal uitgroeien tot een fabrieksstad.
LODEWIJK VAN VOORST
In de dagen na de brand wordt Lodewijk opgepakt op verdenking van brandstichting. De bronnen spreken over enig wantrouwen bij burgemeester ten Cate, die wetenschap heeft van onrust bij de arbeidersklasse. Na het voorarrest wordt Lodewijk van Voorst vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs.
Zelf ben ik dan heel benieuwd hoe het verder gaat met Lodewijk van Voorst. Gaat hij weer in Enschede wonen, hoe verloopt zijn leven. Ik heb dit niet terug kunnen vinden, maar het lijkt me heel interessant. Zou hij een ingetogen man zijn geworden, of zou hij een Posttraumatisch Stress Stoornis hebben opgelopen na het besef van de gevolgen van zijn onoplettendheid in relatie met de woorden die hij de dagen ervoor heeft uitgesproken. Ik ben trouwens helemaal nieuwsgierig hoe ze dit hebben kunnen optekenen in de ongetwijfeld chaotische periode die de stad onderging.
HISTORISCH BELANG VAN HET FEIT
De stadsbrand schijnt de laatste grote stadsbrand te zijn geweest in Europa. Maar het is natuurlijk inmiddels 152 jaar geleden. Hoe lang duurt een collectief geheugen vraag ik me af. Was het toentertijd ook groot landelijk nieuws dat in alle kranten verscheen, of was Enschede voor Den Haag een ‘Verwegistan’ en in negorijen zoals Enschede gebeuren nu eenmaal dit soort dingen? Zou het net zoiets zijn zoals wij rampspoed lezen in de krant over welk land dan ook als het maar ‘ver van ons bed is’? Zou het in het nationale geheugen anders zijn geweest als Amsterdam of Den Haag op deze wijze getroffen zou zijn. Of is het feit dat de tijd alle wonden heelt, ook in het collectieve geheugen. Want hoe anders is het nog bij het bombardement van Rotterdam in 1940 of de Watersnoodramp in 1953? Is zoiets weg op het moment dat de direct betrokkene het niet meer na kunnen vertellen? Geldt dat ook voor de mensen in Enschede of de rest van Twente? Mijn vader, geboren in 1931 heb ik er, bij mijn weten nooit over horen praten. Zijn opa’s en oma’s zijn alleen al van na 1862. Zullen al die studenten die in de nabijheid van dit plein hun biertjes drinken weet hebben van dit beeld? In de jaren tachtig kwam ik regelmatig in Enschede bij een vriend op bezoek, maar meestal was het al donker als ik op dit plein kwam. De staat waarmee ik terugging naar het huis van mijn kameraad die woonde in de Padmossingel of -weg lieten wijze geschiedenislessen niet meer toe.
Het is trouwens wel een cynisch toeval dat juist Enschede een van de plaatsen is die nog wel bekend is om brand. De vuurwerkramp van mei 2000 staat ook de minder geletterde nog in het geheugen. Ik hoor het nog regelmatig in de verschillende voetbalstadions.
Ik zou wel eens van een onderzoek willen horen waarbij navraag is gedaan is bij de Enschedese bevolking of zij weten van de stadsbrand uit 1862 en of zij wel eens bij het beeld op de Grote Markt hebben stilgestaan. En of ze het nu wel of niet massaal weten, het heeft wel grote gevolgen voor het Enschede van nu. Net als Rotterdam wordt de hele opbouw van de stad bepaald door de gebeurtenis van 7 mei 1862. De toenmalige wederopbouw heeft voor modernisering en industriële ontplooiing gezorgd. Enschede groeide uit tot een stad die op dit moment qua inwonertal niet niet in de top 10 komt in Nederland. Enschede is relatief wijds en planmatig gebouwd en het zal voorlopig hierdoor zeker niet op de Werelderfgoedlijst terecht komen.
Toch geinig door een moment van verbazing en een zoektocht met behulp van ome Google zorgt ervoor dat je in een half uur aanzienlijke informatie kunt krijgen over een vergeten, of in ieder geval voor mij onbekend historisch feit. Ik kijk uit naar de scriptie van Anne Riemersma om vooral naast de droge feiten, meer te weten te komen over de mentale beleving van de bevolking in die tijd.
Links
1. Informatie over de betekenis van het beeld en de kunstenaar.
http://www.vanderkrogt.net/standbeelden/object.php?record=OV06ch
2. Filmpje bij de regionale zender Oost rondom de herdenking van 2012.
rtv oost http://www.youtube.com/watch?v=qd-rTJS-ZPU
3. Speciale website met veel informatie over de brand
http://www.stadsbrandenschede.nl/ Een hele site over de brand
4. Delen uit het stageproject van Anne Riemersma
http://stadsarchief.enschede.nl/bestanden/GetuigenStadsbrand/
Met uitzondering van de eerste foto die ik tijdens de lunchpauze zelf heb gemaakt, heb ik het meeste beeldmateriaal ‘geplukt’ van genoemde sites.
sprakeloos verhalen 